NederlandBarok: Caravaggio en Bernini in het Rijks

Een ding kun je beter maar weten voordat je naar de tentoonstelling gaat: barokkunst is veel, druk, luid, imposant, schitterend, dramatisch en vol beweging: het schudt je wakker. Emoties staan centraal, zoals bij het schitterend voorproefje dat je direct al bij binnenkomst te wachten staat: Bernini’s Medusa en Carravagio’s Narcissus. De emotie druipt er van af.

Emotionele reis

De tentoonstelling, die meer dan zeventig werken telt van meerdere vroeg 17de eeuwse kunstenaars, is zelfs ingedeeld naar negen emoties (affetti). Samen vormen ze een prachtige reis langs emoties als meraviglia & stupore (verwondering en verbazing), vivacità (levensechtheid), amore (liefde) en passione & compassione (passie en compassie). Maar waarom waren emoties in de barok zo belangrijk?

Grote tegenstellingen vormen barok

Dit komt door de fase waarin Rome, waar deze stijl ontstond, zich tijdens de barok bevond. Een periode die namelijk werd gekenmerkt door grote commotie: tegenstellingen in de maatschappij (geloof versus wetenschap), strijd (tussen Europese monarchen, waaronder de Paus) en grote religieuze conflicten (de Reformatie en de verspreiding van het protestantisme). En dit laatste was de aanleiding voor het ontstaan van de barok. Er moest namelijk iets gedaan worden tegen de opmars van dit protestantisme dat vrat aan de macht van de Paus en de kerk van Rome. Na beraadslaging in 1545 kwam er een tegenbeweging: de Contra-Reformatie. 

Overdonderende kunst

Kunst, die als geen ander de massa kon raken en dus ‘het ware geloof’ naar de mensen toe kon brengen, werd een belangrijk ‘wapen’ hierin. Zo werd eind 16de eeuw een nieuwe artistieke taal geboren; de emotionele, niet rationeel barok. Daarom zien we ook veel beweging, contrasten (Caravaggio's beroemde chiaroscuro 'licht-donker' contrast dat Rembrandt zo beïnvloedde, bijvoorbeeld) dramatiek en bovenal levensechtheid (Bernini's kracht). Barokkunst moest de kerkbezoekers in Rome zo overdonderen (en geloof me, als je ooit de Sint Pieter in Rome hebt bezocht, weet je hoe waar dit is) dat het onomstotelijk duidelijk was wat ‘het ware geloof’ was.

Verwondering en verbazing

Veel van de barokkunst kan dus ook niet reizen, ze staat of hangt immers in Rome, maar de werken van Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571 – 1610) en Gian Lorenzo Bernini (1598 – 1680) en consorten die de tentoonstelling wel rijk is, is een imponerende verzameling. De zo kenmerkende affetti in al deze werken en het ongelooflijke vakmanschap van de kunstenaars zijn verbluffend, te beginnen bij binnenkomst met Bernini’s Medusa en Caravaggio’s Narcissus. Het is moeilijk om de verwondering en verbazing (meraviglia e stupore, het thema van deze zaal) die de werken hoorden op te roepen niet te voelen. 

Bernini's Medusa

Bernini (wellicht de beroemdste artiest van de barok; een uniek multi-talent wiens architectuur Rome zo kenmerkt en die zo geroemd wordt om zijn levensechte beelden) heeft in zijn Medusa een bijzonder moment willen vastleggen: het moment waarop de godin Athena onterecht Medusa straft door haar haren in slangen te veranderen en haar gezicht zo afschuwelijk te maken dat bij haar aanblik mensen voortaan in steen zouden veranderen. Kijk vooral eens goed naar de details van de haren en de emotie op haar gezicht! Het is prachtig. De verbazing over dit onrecht is daadwerkelijk op Medusa’s gezicht te zien. 

Verliefd op... Caravaggio

Het andere werk is Narcissus van Caravaggio (beroemd om zijn chiaroscuro, dat bijvoorbeeld Rembrandt zo beïnvloedde en zijn indringende boodschappen) en ook dit werk draait om verwondering en verbazing: de mythische Narcissus ziet voor het eerst zijn eigen reflectie en raakt in vervoering van zijn eigen aanblik. Dit is het moment waarop de jongeling verliefd wordt op zichzelf - en wij een beetje op Caravaggio. 

Meeslepende tocht 

Wat volgt in de andere acht zalen is een meeslepende tocht langs de beelden en schilderijen van deze twee grootmeesters én verschillende andere invloedrijke barok artiesten. Veelal werkten zij voor Bernini of Caravaggio of waren hen juist vooraf gegaan en hadden juist hen beïnvloed. Geroemd van Caravaggio worden met name zijn Narcissus, De Doornenkroning en Jongen gebeten door een hagedis, hoewel ik zelf zijn Franciscus van Assisi juist zo intiem vind. 

Levensecht

Aan Bernini’s zijde zijn de hoogtepunten voor mij de ongelooflijk levensechte bustes van kardinaal Richelieu en Thomas Baker – beide lijken elk moment te kunnen gaan spreken, echte vivacità ! - en de weergave van de stervende Sint Sebastiaan. Bernini was pas 19 jaar toen hij dit werk opleverde: het vormde de opmars naar zijn iconische Apollo en Daphne en De Verkrachting van Proserpina die al snel volgden. 

Meeslepend en spectaculair

Er is zoveel dat bijzonder is: de meeslepende schilderijen van Carlo Saraceni en Artemisia Gentileschi (ja, een vrouwelijke schilder) bijvoorbeeld of de spectaculaire beelden van Francesco Mochi. Voor mij is een van de grootste verrassingen echter het beeld van kardinaal Scipione Borghese van Giuliano Finelli, die als jongeling voor Bernini werkte. Boos was hij vertrokken bij zijn oude meester, nadat deze had geweigerd hem de credits te geven voor zijn medewerking aan Apollo en Daphne (juist het meest geroemde aspect, de handen die in bladeren veranderen, zou Finelli hebben gemaakt). Zowel Finelli als Bernini kregen de opdracht van kardinaal Scipione Borghese om een buste van hem te vervaardigen en uiteraard zo levensecht mogelijk (een foto van Bernini’s buste is gelukkig per smartphone snel tevoorschijn getoverd). Het resultaat van Finelli is hier te zien. En tot mijn verrassing moet ik bekennen; wellicht vind ik deze zelfs mooier!